Qarışqalarla ortaq yaşayan heyvanlar

Qarışqalarla bərabər yaşayan çoxlu həşarat növünün mövcudluğu və onların arasında simbioz əlaqəsinin olması faktı bir əsrdən çoxdur ki, elmə məlumdur. Onlardan çoxu bu işi bir parazit kimi görür. Digər bölümü isə, həyatlarının müəyyən hissəsini və ya hamısını qarışqa topluluğuna bağlı halda yaşayırlar. Onların arasında müxtəlif həşərat və böcəklər - gənələr, milçəklər, eşşəkarıları və s. var. Bunların bir qismi qarışqaların yuvasında yaşayaraq, bütün “sosial haqqlar”dan faydalana bilirlər. Bəzi hallarda ev sahiblərinin yumurtalarını və sürfələrini yemələrinə rəğmən, qarışqalar müsafirlərinə qarşı inanılmaz dərəcədə dözümlü davranır, onları yuvalarına qəbul etməklə kifayətlənməyib, sürfələrini də sanki öz nəsilləriymiş kimi bəsləyib-yetişdirirlər.

Yaxşı, bəs qarışqalar niyə belə edir və necə olur ki, həmin böcəklər güclü müdafiə sistemi olan qarışqaların yuvasında illərlə qala bilirlər? İndi bu anlaşılmaz olayı incələyək.

Bilindiyi kimi, qarışqa koloniyasında çox mürəkkəb bir ünsiyyət sistemi vardır. Bu sistemin sayəsində qarışqalar öz koloniyalarının üzvlərini yadlardan ayıra bilirlər. Bu mexanizm bir “sosial müdafiə sistemi” kimi işləyir. Amma yuxarıda bəhs etdiyimiz “çağırılmamış qonaqlar” çeşidli üsullarla qarışqa yuvasına yol tapa bilirlər. Bu da onu göstərir ki, qarışqaların ayırd edə bilmə sisteminin şifrələrini necəsə çözməyi bacarıblar. Başqa sözlə, mexaniki və kimyəvi metodlarla qarışqaların “dil”lərində danışmağı öyrəniblər...

 

 

Təqlidçilik

Bir qarışqanın başqa qarışqayla qarşılaşdığı zaman yapdığı tipik hərəkət var: antenasıyla qarşısındakı qarışqaya yavaşca toxunmaq və onun feromenini kontrol etmək. Sonra hər iki qarışqa yollarına davam edirlər. Qarışqalar bu hərəkəti bir-birini tanımaq və yad canlılardan qorunmaq üçün edirlər.

İşçi qarışqalar yuvalarında yaşayan böcəklərlə qarşılaşanda da eyni hərəkəti təkrarlayırlar. Olur ki, bəzən qarşısındakının fərqli biri olduğunu anlayır və dərhal yuvadan çölə atırlar. Amma bəzən də qarşılarındakı böcəyi qarışqadan ayıra bilmirlər. Bu, ona görə belə olur ki, həmin böcək qarışqaları “kimyəvi təqlid”ə əl atıb.

Böcəklərin bu təqlidçiliyi tamamilə kimyəvi yolla gerçəkləşdirdikləri təsdiqlənib. Qarışqalar fiziki baxımdan özlərinə çox bənzəyən böcəkləri kimyəvi baxımdan yad hesab kimi dərhal yuvadan bayıra atıblar. Qarışqalara heç bir bənzəri olmayan bir qrup digər böcək isə yuvanın üzvü kimi qəbul edilib. Bu böcək növlərinin qarışqaların kimyəvi özəlliyini necə öyrəndiyini və təqlid etdiyini izahlamaq son dərəcə çətindir. Belə bir şeyi ancaq eyni feromenlərin bilərəkdən böcəklərdə də ifraz olunmasıyla izah etmək mümkündür. Halbuki, bir böcək milyonlarla il yaşasa da, ən adi kimyəvi reaksiyanı nə başa düşə, nə də tətbiq edə bilər. Bu özəlliyi ona verən hər şeyin yaradıcısı olan Allahdır.

 

 

Hidrokarbon buraxan böcək və atəş qarışqaları

Scarabaeid adlı böcək növü ilə atəş qarışqalarının daşıdıqları hidrokarbonatların eyni olması səbəbindən, onlar bir yerdə yaşaya bilirlər. Böcəklərin qarışqaların düşməni olduğunu nəzərə alsaq, bu iki canlının arasında normal münasibətin olması çox qəribədir. Yaxşı, bəs onların arasındakı anlaşma necə izah oluna bilər?
Məsələ ondadır ki, bu böcəklər həm atəş qarışqalarıyla eyni hidrokarbonatlara sahibdirlər, həm də vücudlarında ancaq özlərinə xas olan, ağır molekul çəkili başqa hidrokarbonatlar var. Və böcəklər atəş qarışqalarının yuvasından ayrılanda, qarışqalarla ortaq hidrokarbonatları yoxa çıxsa da, özlərinə məxsu olanlar qalır. Sonradan başqa bir atəş qarışqası növünün koloniyasına gedəndə, bu dəfə də onun qoxusuna keçirlər.

Böcək atəş qarışqalarının yuvasına birinci dəfə gələndə gövdəsinin qalın qabığına güvənir və özünü ölülüyə vuraraq, bu yolla qorunmağa çalışır. Bir neçə günə qarışqaların hidrokarbonat tərkibini təqlid edərək, yuvanın “üzvünə” çevrilirlər.

Yaxşı, bəs həmin böcəklər bu qoxunu öz vücudlarında necə təqlid edirlər? Və haradan bilirlər ki, bunu etməklə qarışqaları aldadıb, yuvalarına girəcəklər? Bir böcək təkbaşına bunları haradan öyrənə bilər? Əlbəttə ki, heç haradan. Qarışqaların fiziki-kimyəvi özəlliyini öyrənib tətbiq etmək böcəklərin özbaşına bacara biləcəyi bir iş deyil. Bu böcəklərin qarışqalarla uzun müddət yaşayaraq təkamül keçdiklərini və sonda kimyəvi yollarla onların qoxusunu əldə etdiklərini söyləmək isə çox səfeh iddia olardı. Çünki heç bir mutasiya və təsadüf bu qədər həssas və mürəkkəb özəllik əmələ gətirə bilməz. Buradan çıxan tək sonuc odur ki, bu böcəyə tanıma və təqlid etmə qabiliyyətini verən bir Yaradıcı var. Qarışqalarla böcəklərin dinc şəkildə bir arada yaşamasını təmin edən, bir-birlərilə düşməncə davranmalarını əngəlləyən qüvvə elə onların hər ikisini yaradan qüvvədir. Bu isə, təbii ki, hər şeyi qüsursuz xəlq edən Allahdır.

 

 

Ordu qarışqalarının ziyarətçiləri

Ordu qarışqaların vücudlarında gənələr yaşayır. Bu gənələr üzərində yaşadıqları qarışqanın bədəninin arxa tərəfindən aldıqları qanla və ya yağlı maddələrlə qidalanırlar. Bəzən bu gənələr qarışqanın arxa ayağının ucunda yerləşirlər. Daha maraqlısı isə odur ki, lazım olanda öz bədənlərinin qarışqanın ayağının uc qismi kimi işlədilməsinə izn verirlər.

Öncə dediyimiz kimi, ordu qarışqaları bir-birlərinin ayaqlarından tutaraq, zəncir əmələ gətirirlər ki, bu da müvəqqəti yuva rolunu oynayır. Araşdırmalar göstərib ki, bu zaman qarışqanın ayağındakı gənənin arxa ayaqları eynən qarışqanın pəncəsinin şəkilini alaraq, eyni vəzifəni yerinə yetirir. Bu gənələr bəzi xüsusi mexanizmlərilə, məsələn, kürəklərindəki dişlərlə və ya uyğun kürək quruluşlarıyla qarışqanın vücuduna adaptasiya oluna biləcək şəkildə yaradılıblar.

Təbiətədəki minlərlə növün arasında bir-birlərini tamamlayan iki varlığın bu şəkildə əlaqəyə girməsini təsadüflərlə izah etmək imkansızdır. Həyatlarının davam etməsi böyük ölçüdə bir-birinə bağlı olan bu iki canlı növünün günlərin birində qarşılaşaraq vücudlarının ortaq yaşama uyğun olduqlarını görmələri və daha sonra da simbioz həyata qərar vermələri təsadüfünün ehtimalı riyazi olaraq sıfıra bərabərdir. Bu da dolayısıyla, Allahın hər şeyi mükəmməl yaratmasına aid dəlillərdən sadəcə, biridir. Fəqət bu kiçik detallar o qədər qiymətlidirlər ki, onaları əsla nəzərdən qaçırmaq olmaz. Hər gün yer üzündə şahid ola biləcəyimiz milyonlarla bu cür örnəklər insanın Allahın hüdudsuz güc və bilgisini, incə sənətini görüb, duya bilməsi üçün yaradılıb.

 

 

“Qonaq” milçək sürfəsi

Qarışqaların vücudları parazit canlılar üçün çox əlverişli bir məkandır. Buna görə də bir çox parazit növü özünə “ev” olaraq qarışqaların bədənini seçir. Strongygaster globula adlı milçək növü bu baxımdan daha maraqlıdır.

Bu milçəyin sürfəsi qarışqa koloniyasını quran kraliçanın vücudunun arxa hissəsində “endoparazit” (daxili parazit) kimi yaşayır. Bu zaman yumurtlamaqdan qalması istisna olmaqla, kraliçanın davranışında elə bir ciddi fərqlər meydana çıxmır. Parazitin sürfəsi qarışqanın vücudunu tərk edəndən sonra pup mərhələsinə keçir və qarışqalar tərəfindən öz pupları kimi bəslənilir. Ancaq uçma vaxtı gələndə bu “dostluq” sona çatır və milçək yuvanı tərk etmək zorunda qalır. Kraliça qarışqa isə parazitlər yuvanı tərk edəndən sonra ölür.

Milçək sürfələrinin qarışqaların vücudunda yerləşməsi və orada yaşaya bilməsi gerçəkdən də çox qeyri-adi bir hadisədir. Dünyaya yenicə gəlmiş bir canlının özünə yuva olaraq bilərəkdən kraliça qarışqanın bədənini seçməsi sadəcə, mümkün deyil. Ana milçəyin yumurtalarını qoymaq üçün belə bir məkan seçməsi üçün isə qarışqanın vücuduna və yaşam tərzinə çox yaxşı bələd olması gərəkdir. Çünki milçəyin yaşadığı mühitdə bir-birindən fərqli yüzlərlə canlı var ki, onların hər birinin vücuduna yumurta qoya bilərdi. Amma balalarının qayğısına qalan milçək onların arasında ən uğurlu yeri - kraliçanın vücudunun arxa tərfini seçir. Təbii ki, milçəyin orada yumurtalarının təhlükəsiz yerdə olacağını və hətta qarışqalar tərəfindən qayğıyla bəslənəcəyini təxmin etməsi imkansızdır. Çünki milçəklə qarışqa tamamilə ayrı-ayrı varlıqlardırlar və milçəyin qarışqa haqqında heç bir bilgisi ola bilməz.

Demək, milçəyin verdiyi sərrast qərar bu kiçik heyvanın özünün deyil, ona edilən təlqinin nəticəsidir. Başqa cür desək, sürfəni ən uyğun tərzdə yerləşdirən həm milçək, həm də qarışqa üzərində tam bir elm və hakimiyyət sahibi olan güc - Allahdır. Çünki Allah bütün canlıların Yaradıcısı, Sahibi və Hakimidir.

 

 

Mavi kəpənəklərin sirri

“Mavi kəpənək” adlandırılan və İngiltərədə yaşayan bir kəpənək növü XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq sürətlə azaldı və haradasa 1979-cu ildə kökü tamam kəsildi. Bu kəpənəklərlə bağlı araşdırma aparan alimlər onların bitkilərin üzərində çoxlu yumurta qoymalarına rəğmən, köklərinin niyə kəsilməsini uzun müddət izah edə bilmədilər. Bunun sirri isə kəpənəyin son dərəcə qəribə həyat tərzilə bağlıydı.

Mavi kəpənəklərin tırtılları yumurtadan çıxandan 3 həftə sonra yerə düşərək qırmızı qarışqalar üçün çox çəkici olan bir maye ifraz etməyə başlayırlar. Bu zaman tırtıl qafasının arxasındakı dəri bükümünü şişirdir və hətta qarışqanı da aldadacaq şəkildə “qarışqa” cildinə girir. Bu fövqəladə taktikaya aldanan qarışqalar tırtılı öz yuvalarına apararaq, sürfələrinin olduğu ən yaxşı yerdə yerləşdirirlər. Mavi kəpənəyin tırtılı bütün qışı burada qarışqa sürfələrilə birgə keçirir. Baharda yetkin kəpənəyə dönəndə isə qarışqa yuvasını tamamilə tərk edir.

Bu ortaq yaşamın kəşf edilməsilə kəpənəklərin nəslinin kəsilməsi üzərindən sirr pərdəsi qalxmağa başladı. Belə ki, bölgədəki ekoloji dəyişikliklərin səbəbindən qırmızı qarışqalar oranı tərk ediblər. Yumurtadan çıxan tırtıllar isə yerə düşəndən sonra onlara aldanmayan digər qarışqalar tərəfindən öldürülüblər.

İndi cavablanması gərəkən suallar bunlardır: insanı şaşırdan bu yaşam ortaqlığı “təsadüfən” ortaya çıxa bilərmi? Kəpənəyin hələ yetkin olmayan bir tırtılı qarışqanı necə aldada biləcəyini haradan öyrənib? Quyruq qismini şişirdərək, qarışqaya bənzəməsini təmin edən orqanlar haradan və necə meydana çıxıb?

Təkamül nəzəriyyəsi bilgili bir Yaradıcının varlığını qəbul etmədiyinə görə, bu orqanların təsadüfən meydana gəldiyini önə çəkəcək. Halbuki, təsadüf heç vaxt bu qədər qüsursuz uyğunluq yarada bilməz. Bu cür bənzərliyin zaman içində yavaş-yavaş əldə edilməsi də imkansızdır - çünki onu tam qazanmamış bir tırtıl qarışqalar tərəfindən ovlanacaq, buna görə də nəslini davam etdirə bilməyəcək. Əgər təsadüf ümumiyyətlə, nəsə etməyə qadir idisə, onda nəyə görə kəpənəklərin kökünün kəsilməsinə mane ola bilmədi?

Tırtılın öz bədənini bilərəkdən şəkilləndirməsi də mümkün olmadığına görə, tək cavab bu heyvanın yaradıcı bir iradə tərəfindən qarışqaya bənzər hala salınmasından ibarətdir.

 

 

Qarışqanın ağzından bəslənənlər

Dinarda adlı bir həşərat koloniyanın yuvasının ətrafında dolaşır və ev sahibi olan qarışqanın gətirdiyi ovlarla bəslənir. Dolayısıyla, dinarda yeni gələn işçi və ovçuların qidaları paylaşdıqları yer olan yuva otaqlarının ətrafında gəzişir. Taktikası qarışqanın görərkən bir damla qida almaq üçün onun dodaqlarının kənarına toxunmaqdan ibarətdir. Bu zaman əslində özünü böyük bir təhlükəyə də atır. Çünki qarışqa onun yad olduğunu bilərsə, dərhal hücuma keçəcək. Amma dinarda belə bir duruma qarşı öncədən tədbir görüb - qarışqanın hücuma hazırlaşdığını görən kimi dərhal qarnını yuxarı qaldırır və onun üzərinə sakitləşdirici maye püskürür. Nəticədə hücum sona çatır və dinarda qaçır.

 

 

Ağıllı miqrantlar

Yaz gələndə bəzi böcək növləri (Atemeles), yetişdirildikləri qarışqa (formica) yuvasından çıxıb, başqa bir qarışqanın (myrmica) yuvasına köç edirlər. Qışı orada keçirib, gələn yaz yenə yuvaya dönürlər. Bu mövsümi miqrasiyaların əlbəttə, bir səbəbi vardır: qış aylarında Formica yuvasında inkişaf olmur, buna görə də yemək azalır. Myrmica yuvalarında isə əksinə, işçilər qışda da çalışaraq, qida gətirirlər.

Maraqlıdır ki, həmin miqrantlar sonradan köhnə yuvalarının yolunu tapmaq üçün heç bir çətinlik çəkmirlər. Formica yuvaları adətən meşəli bölgədə, Myrmica yuvaları isə talada olur. Formica yuvasını tərk edən miqrantlar sonradan geriyə yolu tapmaq üçün vacib bir metod kəşf ediblər: işığa tərəf yönələrək, otluq ərazini, yəni gedəcəkləri ünvanı bulurlar. Amma bura çatanda da onları fərqli bir problem gözləyir - Myrmica qarışqalarını digər qarışqa koloniyalarından ayırd etmələri gərəkdir. Aparılan araşdırmalar onların Myrmica yuvasından yayılan qoxu sayəsində doğru ev sahiblərini tapdıqlarını aşkara çıxarıb.

Qısası, bu miqrantlar gedəcəkləri yeri işığın köməyilə tapmaq qabiliyyətilə yanaşı, qarışqa koloniyalarının qoxuları da bir-birindən ayıra biləcək bacarığa sahibdirlər. İldə iki dəfə yuva dəyişən bu miqrantların hər iki qarışqa növü tərəfindən qəbul edilmələri, yuvanın mühitinə dərhal adaptasiya ola bilmələri gerçəkdən də, çox qəribədir. Uzun illər qarışqalar üzərində araşdırmalar aparmış Wasmann adlı bioloq bu növün hələ də tam çözülməmiş adaptasiya bacarığıyla ən çox inkişaf etmiş ortaqyaşar (simbioz) olduğunu deyir. Çünki onların köçdükləri yuvada özlərini qəbul etdirmək üçün heyrətamiz bir özəllikləri var: bu miqrantların orqanizmində müdafiə maddəsi buraxan vəzilər mövcuddur ki, onun istehsal etdiyi güclü kimyəvi tərkiblər qarışqaların hücumuna məruz qalarkən düşmənlərini sakitləşdirir. Bu, kimyəvi baxımdan o qədər güclü bir tərkibdir ki, miqrant onu yuvalarında yaşadığı qarışqalara uzun müddət püskürdəndə, qarışqalar ona qarşı çox “centlmencəsinə” davranırlar.

Miqrant böcəklərin bu son dərəcə ölçülü-biçili fəaliyyəti insanı düşündürməyə bilməz. Bu böcək əgər hansı mövsümdə hansı yuvaya “miqrasiya” etmək lazım gəldiyini bilirsə, deməli, qarışqaları çox yaxşı tanıyır. Yaxşı, bəs bu ilginc miqrasiya prosesi haçan başlayıb? Birinci dəfə xeyli böcək növünün içindən seçim edərək, məhz qarışqa yuvasına yerləşməyə necə qərar veriblər? Özü də 8800 qarışqa növü olduğu halda, məhz özünə uyğun gələni necə müəyyənləşdirib, onların qida ehtiyatlarının qışda azaldığını haradan bilib? Bunu biləndən sonra yenə də minlərlə qarşı növünün arasından məhz hansı yuvaya köçməyi necə qərarlaşdırıb? Bütün bu mürəkkəb qərarları bir böcək verə bilərmi? Bu suala “hə” demək olduqca məntiqsizdir.

Bu sistemin hansısa şəkildə öz-özünə yarandığını düşünsək, yenə də qarşımıza xeyli suallar çıxır. Böcək bir yuvadan digərinə köçərkən getdiyi ünvana necə çatır? Ağlı başında bir insanın meşədə yolu tapması xeyli çətin iş olduğu halda, insanın mində biri boyda olan ağılsız böcək qosqoca meşədə bir qarışqa yuvasını necə buldu? “İşığa yönələrək yolu tapdı” cavabı əslində, məsələyə heç bir aydınlıq gətirmir. Çünki işıq ən azı 2-3 fərqli tərəfdən gələ bilər. Üstəlik, işıq gələn tərəfdə də xeyli böyük bir sahə var, orada qarışqa yuvasını tapmaq dedikcə çətin məsələdir. (Unutmayaq ki, böcəyin böyüklüyünü nəzərə alasaq, bizim üçün kvadratmetrlərlə ölçülən sahə onun üçün kvadrat kilometrlər deməkdir.)

Böcəyin yuvanı qoxusuna görə tanıması da ayrı bir şaşırdıcı məsələdir. Çünki yüzlərlə qarışqa koloniyasının yaşadığı meşədə minlərlə çeşidli qoxu ola bilər; belə şəraitdə onlardan təkcə birini digərlərindən ayırmaq son dərəcə çətindir. Üstəlik, yayı başqa yerdə keçirən böcəyin həmin qoxunu yadında saxlaya bilməsi də son dərəcə maraqlıdır.

Son olaraq bunu düşünək: əgər özümüz bu böcəyi götürüb, uyğun bir qarışqa yuvasının ağzına qoysaq belə, ora qəbul edilib yaşaması çox çətin olacaq. Çünki bilindiyi kimi, qarışqaların olduqca güclü tanıma qabiliyyəti var. Öz koloniyalarından olmayan qarışqaları belə yuvalarına qəbul etmədikləri halda, başqa cinsdən olan böcəyi sözsüz ki, heç yaxına da buraxmazlar. Amma gördüyümüz kimi, meşədə nəticə heç də bu cürə olmur, əksinə, böcək qonaqpərvərliklə qarşılanır. Bunun da vücudunda saxladığı bir kimyəvi maddəni qarışqaların üzərinə püskürtdüyünə görə baş verdiyi bildirilir. Yaxşı, bəs miqrant böcək həmin maddənin qarışqalara təsir edəcəyini və onları düşmənçilik hissindən daşındıracağını necə anlayıb? Yoxsa təcrübələr apara-apara sonda ideal variantın üzərində dayanıb və həmin maddəni istehsal etməyə başlayıb? Şübhəsiz ki, bu suallara tutarlı cavablar vermək mümkün deyil. Ortada açıq bir tablo var: Sözügedən böcək ciddi bir ağır və mühakimə qabiliyyəti tələb edən işlər görməkdədir. Halbuki hətta beyni belə olmayan bu varlığın düşüncə və mühakimə qabiliyyətindən danışmaq mümkün deyil. Demək, onun gördüyü işlərin özündən kənarda yerləşən bir ağıl qaynağından gəldiyini qəbul etməyimiz lazımdır.

Təkamülçülərin ilişdikləri bu müşküldən çıxa bilmək üçün “intuisiya” terminini uydurublar, böcəyin davranışını bir sıra müəmmalı “intuisiya”lardan qaynaqlandığını önə çəkiblər. Halbuki bu, sadəcə, gözdən pərdə asmaqdan başqa bir şey deyil. Hər şey göz önündədir: böcəyə hökm edən çox ağıllı qüvələr var. Heyvanda ölçüb-biçmək, planlamaq qabiliyyəti olmadığına görə, bu qüvvə ondan kənardadır. Söhbət özü görünməsə də, görünən dünyaya hökm edən, böyük bir ağıla sahib olan və bu ağılı hətta böcəklər kimi şüursuz canlıların da üzərində tətbiq edən bir gücdən gedir...

 

 

Özünü ölülüyə vuran böcək

ABŞ-ın cənub səhraları və Meksikada yaşayan bir böcək növü üçün qarışqa yuvaları bol qida qaynağı, eyni zamanda, digər yırtıcı heyvanlardan gizlənmək üçün sığınacaq rolunu oynayır. Bu böcəklər qarışqa yuvasına girməyin öhdəsindən gələn kimi düz sürfələrin saxlandığı otağa gedərək, onlarla qidalanırlar.

Onlar qarışqa yuvasına girmək üçün fərqli üsullardan yararlanırlar: bəzi növləri düz yuvanın girişinə soxulur, qapının ağzına yığılmış bitki qalıqlarını dağırdaraq, içəri girirlər. Bu böcəklərin qalın zirehi sahibini yüksək səviyyədə qoruduğundan, qarışqalar onları öldürə bilmirlər. Sadəcə, hamısı birlikdə hücum çəkərək, zorla bayıra atırlar. Amma ilk cəhdi alınmayan böcək əsla geri durmur. Bu dəfə də özünü ölülüyə vuraraq, bu yolla qarışqaları cəlb edir, qarışqalar da onları yem kimi yuvalarına daşıyırlar. Böcəklər ölü rolunu o qədər gözəl oynayırlar ki, hətta antennalarını da bədənlərində gizlədir, ayaqlarını yığaraq, qarışqaları aldadırlar.

Yumurta otaqlarına çatandan sonra qarışqalar anlaşılmaz bir şəkildə böcəkləri gözdən qoyurlar. Araşdırmalar göstərib ki, böcəklər qarışqa sürfələrilə bəslənəndə tüklərində xüsusi maye ifraz olunur ki, bu da qarışqaların diqqətini başqa tərəfə çəkir. Beləcə, qarışqaların hücum qəsdi azalır və düşməni qaçırırlar.

Bundan başqa, həmin “ağıllı” böcəklər öz sürfələrini də qarışqa yuvasında qoyurlar. Sürfələr burada bəslənərək, böyüyür. Onların qarışqalara qarşı heç bir müdafiə mexanizminin olmamasına baxmayaraq, hücuma məruz qalmırlar. Və böyüdükcə özlərini qarışqalardan qoruya biləcək, usta manevrlərlə onlardan qaçacaq bir hala gəlirlər.

 

 

Qarışqaları tanıyan milçək sürfələri

İndi daha bir son dərəcə maraqlı və qüsursuz yaradılış örnəyi görəcəyik - söhbət təqlid etmək qabiliyyətinə malik milçək sürfələrindən gedir.

Çiçək milçəklərinin (Microdon) sürfələri qışı qarışqa yuvasının dərinliyində keçirir, yazda isə pup olmaq üçün üzə çıxırlar. Araşdırmalar zamanı sürfələrin puplaşma mərhələsində gözdən qeyb olduqları görülüb və öldükləri zənn edilib. Qalan bir lavra isə qarışqa “barama”sının səthinə yapışıb. Mikroskop altında baxanda onun getdikcə böyüməkdə olduğu, amma qəfildən yoxa çıxdığı müşahidə edilib. İncələmələr göstərib ki, sürfə qarışqanın ipək “barama”sını deşərək, özünün keçə biləcəyi boyda bir dəlik açıb. Bəlli olub ki, yoxa çıxan milçək sürfələrinin hamısı baramaların içinə giriblər və oradakı puplarla qidalanırlar. İşçi qarışqalarsa onların öz “balaları” olduqlarını zənn edərək, yuvanın ən yaxşı hissəsində yerləşdirirlər.

Bu, son dərəcə qeyri-adi bir təqlidçilik örnəyidir. Milçək sürfələri elə şəklə giriblər ki, qarışqalar da onları özlərininki hesab edib. Araşdırmalar zamanı bəlli olub ki, milçək və qarışqa sürfələrinin hətta xarici qabıqlarının kimyəvi tərkibi də bir-birilə düz gəlir. Başqa sözlə desək, milçək sürfələri qarışqaları hətta kimyəvi tərkib baxımından da təqlid edirlər. Bunu kimyəvi eksperimentlər də təsdiqləyib. Yaxşı, bəs Microdon sürfələri bu təqlidi necə bacarırlar?

Bəlli olub ki, onların bədənlərinin alt qismində qarışqanın kimyəvi tərkibini təqlid edə biləcək maddələr buraxan xüsusi vəzilər var. Yaxşı, heç “kimya” kəlməsini belə eşitməyən varlıq bu qədər incə təqlidi necə gerçəkləşdirə bilər? Özü də, Microdon milçəklərinin ancaq sürfələri belə bir qabiliyyətə malikdirlər. Onların yetkin fərdləri haqqında söz açdığımız işlərin heç birini bacarmır. Bu isə, çox həssas bir məsələdir: əgər yetkin fərdlər onu bacarmırlarsa, demək, körpələrə də öyrədə bilməzlər. Deməli, sürfələr dünyaya gələrkən artıq həmin təqlidçilik qabiliyyətinə sahib olurlar. Heç bir təsadüf bu dərəcədə çətin, mürəkəb və dolaşıq işləri onlara öyrədə bilməz. Demək, sürfələri Yaradan onları elə bu cür dünyaya gətirir.

 

 

Odunçu qarışqalar və yarpaq bitləri

Bu ana qədər qarışqalar haqqında oxuduqlarınız sizdə qarışqa dünyası haqqında ümumi fikirlər yaradıb. Fəqət bu, hələ sadəcə başlanğıcdır. Çünki qarışqalar dünyasına bilmədiyiniz xeyli xüsusiyyətləri olan çoxlu növlər mövcuddur. Bunlardan biri də bəzən “südçü qarışqalar” adlandırılan “odunçu qarışqa”lardır.

Sözügedən qarışqa cinsi yarpaq bitləri vasitəsilə yarpaqlardan süd əldə edir. Qarışqalarla bitlər arasındakı bu birlik bütün həşərat dünyasındakı ən maraqlı ilişgilərdən dən biridir. Qarışqalar tərəfindən bitkilərə yerləşdirilən yarpaq bitləri bitki kökündəki şirəni axtarıb tapır və vücudunda toplayaraq, “bal” döndərirlər (təbii ki, söhbət bizim bildiyimiz baldan getmir). Bu “bal”ı xoşlayan qarışqalar onu yarpaq bitlərindən almaq üçün maraqlı bir yol tapıblar. Ac qarışqa yarpaq bitinə yaxınlaşaraq, antennalarıyla onu oxşamağa başlayır. Bundan xoşlanan yarpaq biti kiçik bir “bal” damcısı çıxararaq, qarışqaya verir. Qarışqalar da bunun əvəzində yarpaq bitlərinə çox yaxşı baxırlar.

Payızda qarışqalar yarpaq bitlərinin yumurtasını götürüb, öz yuvalarında yetişdirirlər. Daha sonra körpə yarpaq bitlərini çeşidli bitkilərin köklərinə yerləşdirirlər. Beləcə, bitlər oradan şirə soraraq, südçü qarışqaya süd verir.
Bu yerdə soruşmaq gərəkdir: yer üzündə minlərlə canlı varkən, qarışqalar məhz yarpaq bitlərinin bu özəlliyini haradan öyrəniblər?

Qarışqanın yarpaq bitlərinin xoşuna gələn hərəkəti budur ki, onları bəsləyir, qulluq edir; öz növbəsində də bitlər tam qarışqanın ehtiyacına görə olur. Bunu bir “təsadüfi tanışlıq” kimi qiymətləndirmək əlbəttə, absurddur. Ortada planlı bir uyğunluğun, dolayısıyla, yaradılışın dəlili var.